Warszawa do początku XVI

Długie, bo trwające ponad pół wieku, panowanie Janusza I (zm. 1429) wskazuje na świadome dążenie władcy do uczynienia z Warszawy ośrodka takiego, jakim w państwie Siemowita IV był Płock. U schyłku jego rządów, dystansując już wyraźnie Czersk, stała się ona faktyczną stolicą księstwa, przejmując zarazem stopniowo rolę głównego miasta całego południowego Mazowsza, czego znamiennym potwierdzeniem jest jej pieczęć miejska przywieszona obok płockiej, jako jedynych miast mazowieckich, do traktatu polsko-krzyżackiego z 1422 r. Stałym zainteresowaniem i opieką, wyrażaną kolejnymi fundacjami, przywilejami i ulgami, darzyli Warszawę i następcy Janusza I – Bolesław IV (zm. 1454), a także jego dwaj synowie, Bolesław V (zm. 1488) oraz Konrad III Rudy (zm. 1503). Lata ich władania to okres administracyjno-prawnej i gospodarczo-społecznej stabilizacji miasta, którego przestrzeń ulega coraz większemu zagęszczeniu. Wśród dotychczasowej zabudowy drewnianej pojawiają się pierwsze kamienice, przede wszystkim w rynku, gdzie za Bolesława IV wydany zostaje zakaz stawiania domów innych aniżeli murowane. Obok dominujących w sylwecie miasta kościołów św. Jana i św. Marcina elementem nowym był gotycki ratusz, wzniesiony pośrodku rynku przed 1429 r. […]

O średniowiecznej sztuce warszawskiej wiadomo niewiele ze względu na brak zachowanych jej przykładów, z wyjątkiem nielicznych reliktów malarstwa ściennego, wyrobów złotniczych i fragmentów budownictwa gotyckiego. Ze źródeł archiwalnych wiadomo, że najbardziej – przynajmniej liczebnie – rozwinięte było złotnictwo. Istniało również kilka działających przez parę pokoleń cechowych warsztatów malarskich. Muratorów było niewielu, skoro do większych prac budowlanych sprowadzano rzemieślników obcych, m.in. z Gdańska i Torunia. Mazowsze z Warszawą pozostawione na peryferiach głównych nurtów ówczesnego życia artystycznego nie wytworzyło sprzyjających warunków do równoległego – w stosunku do ziem sąsiednich – rozwoju twórczości, pozostając w tyle za Małopolską i Wielkopolską. Długo, bo jeszcze w XVI w., trwały tu formy stylowe gotyckie. Położenie geograficzne, wzorce życia miejskiego, kierunki kontaktów handlowych wyznaczały drogę recepcji wzorów artystycznych, włączając Warszawę w orbitę wpływów sztuki północnej, to jest Zakonu Krzyżackiego i miast hanzeatyckich. Biorąc pod uwagę prowincjonalny charakter jej życia artystycznego, trzeba wszak pamiętać, że była ona na Mazowszu jednym z najważniejszych jego ośrodków, m.in. pierwszym, gdzie pojawiło się murowane budownictwo gotyckie.

Przełom wieku XIII i XIV (dokładna data nie jest znana) to czasy lokacji miasta na prawach chełmińskich i może być uznany za zamknięcie pradziejowego i wczesnodziejowego etapu dziejów Warszawy. Gdy w roku 1321 wzmiankowany jest po raz pierwszy kasztelan warszawski, miasto stanowiło już ustabilizowany twór urbanistyczny na terenie dzisiejszego Starego Miasta.