1. ORGANIZACJA OKRĘGU WARSZAWSKIEGO AK

Teren okręgu obejmował samo miasto Warszawę i powiat warszawski.

Komendantem okręgu był płk dypl.. Chruściel Antoni („Monter", „Nurt").
Szefem sztabu okręgu był mjr dypl. Weber Stanisław ("Chirurg")

Okręg składał się ż 7 obwodów i 1: samodzielnego rejonu:

I obwód
Śródmieście (4 rejony)
pod dowództwem ppłk Edwarda Pfeiffera („Radwan"),

II obwód
Żoliborz (3 rejony)
pod dowództwem, ppłk Mieczysława Niedzielskiego (,,Żywiciel");

III obwód
Wola (4 rejony)
pod dowództwem mjr Jana Tarnowskiego („Waligóra"),

IV obwód
Ochota (3 rejony)
pod dowództwem ppłk Mieczysława Sokołowskiego („Grzymała"), .

V obwód
Mokotów (6 rejonów)
pod dowództwem ppłk Aleksandra Hrynkiewicza („Przegonia"),
W skład V obwodu wszedł jako 6 rejon przydzielony z Komendy Głównej pułk Baszta" pod dowództwem ppłk Kamińskiego („Daniel").,

VI obwód
Praga (5 rejonów)
pod dowództwem ppłk Antoniego Żurowskiego („Bober"),

VII obwód
powiat warszawski (8 rejonów)
pod dowództwem inż. Krzyżaka (mjr „Bronisław"),

VIII obwód
samodzielny rejon Okęcie
pod dowództwem mjr Stanisława Babiarza („Wysocki")..

Komendantowi okręgu podlegały bezpośrednio prócz obwodów: odwód okręgu w składzie batalionu „Antoni" i batalionu „Wigry" pad ogólnym dowództwem ppłka Franciszka Rataja („Paweł"), saperzy okręgu; Kedyw okręgu, oddziały łączności okręgu.


2. STAN LICZEBNY


Ogólny stan liczebny okręgu wynosił około 50 000 zaprzysiężonych żołnierzy (mężczyzn i kobiet); włączając w to Kedyw Komendy Głównej w sile około 2 300 żołnierzy pod dowództwem ppłk Mazurkiewicza Jana (Radosław, Sęp, Zagłoba).

W szczegółach stan ten przedstawiał się w dniu 29 II 1944 r. następująco (Zgodnie z meldunkiem organizacyjnym komendanta AK nr 240 z 29 II 1944 r., L. Dz. G874/44):

I obwód
Plutonów: 90 pełnych (około 60 żołn.), 3 szkieletowe (ok. 20 żołn.)
Ogółem żołnierzy - 5 500

II obwód
Plutonów: 12 pełnych, 3 szkieletowe
Ogółem żołnierzy - 800

III obwód
Plutonów: 21 pełnych
Ogółem żołnierzy - 1 300

IV obwód
Plutonów: 12 pełnych i 3 szkieletowe
Ogółem żołnierzy - 800

V obwód
Plutonów: 70 pełnych i 2 szkieletowych
Ogółem żołnierzy – 4500 (w tym już 2 200 żołnierzy „Baszty")

VI obwód
Plutonów: pełnych 90 i 25 szkieletowych
Ogółem żołnierzy - 6 000

VII obwód
Plutonów: 172 pełnych i 34 szkieletowe
Ogółem żołnierzy - 11000

VIII rejon Okęcie
Plutonów: 13 pełnych
Ogółem żołnierzy - 800

Odwód Okręgu
Plutonów: 6 pełnych
Ogółem żołnierzy - 400

Saperzy okręgu
Plutonów: 11 pełnych i 1 szkieletowy
Ogółem żołnierzy - 700

Kedyw okręgu
Plutonów: 3 pełne
Ogółem żołnierzy - 200

Oddziały łączności -
Plutonów: 21 szkieletowych
410

Kedyw Komendy Głównej
Ogółem żołnierzy - 2 400

Wojskowa Służba Ochrony Powst. (WSOP) (przeznaczona do zadań alarmowych, wartowniczych i porządkowych)
Plutonów: 146 pełnych i 52 szkieletowe
Ogółem żołnierzy – 10 000

Wojskowa Służba Kobiet (WSK) (przeznaczona do zadań łączności, sanitarnych, kolportażu i pomocniczych w sztabach)
Ogółem żołnierzy - 4 300

Podsumowanie:
-----------------------
Plutonów: 647 pełnych i 153 szkieletowych, razem 800
Ogółem żołnierzy - 49 160
------------------------------------

Z tymi danymi pokrywa się mniej więcej stan liczebny z końca lipca 1944 r. stalony przez płk Borkiewicza
(przypis:
1100 oficerów,
2600 podchorążych,
5300 podoficerów,
31480 szeregowców,
5000 kobiet –
w 701 plutonach pełnych przeciętnie po 60 żołnierzy oraz w
159 plutonach szkieletowych przeciętnie po 20 żołnierzy):

w okręgu warszawskim 45 281żołnierzy
„Baszta" 2 200
Kedyw Komendy Głównej 2 300 żołnierzy
Razem 49 781 żołnierzy

Jest to, więc stan prawie dokładnie taki sam, jak w meldunku Komendy Głównej z końca lutego 1944 r.

Do tego stanu należy jeszcze doliczyć oddział ppor. Pilcha Adolfa („Dolina"), który przedarł się z okręgu nowogródzkiego do Puszczy Kampinoskiej.
Oddział ten składał się z:
batalionu 78 pułku piech. (434 żołnierzy),
dywizjonu 27 pułku ułanów (282 żołnierzy)
szwadronu ckm (67 żołnierzy),

co łącznie z dowództwem oddziału wynosiło 839 żołnierzy
(przypis:
dane dotyczące stanu uzbrojenia oddziału „Doliny" są w szczegółach niezgodne.
W Polskich Silach Zbrojnych (tom III, str. 735) stan oddziału podany jest na około 900 żołnierzy, uzbrojenie - 12 ckm, 12 ckm na taczankach, 55 rkm, 120 pm,
6 moździerzy, około 900 kb .i .pistoletów i około 3 000 granatów.)

Ogólnie trzeba przyjąć, że stan ewidencyjny AK na terenie okręgu warszawskiego wynosił w dniu 1 sierpnia (przed godziną „W”) około

-------------------------
50 000 żołnierzy.
-------------------------

Siła ta byłaby duża, gdyby przedstawiała wartość bezwzględną. Tak jednak nie było.
Przede wszystkim powstanie wciągnęło faktycznie do walki tylko część sił okręgu, a mianowicie:

Prócz oddziałów Armii Krajowej znajdowały się na terenie Warszawy oddziały:
Armii Ludowej,
Polskiej Armii Ludowej
i Korpusu Bezpieczeństwa.

Nie miały one łączności z dowództwami Armii Krajowej i nie miały też żadnych wiadomości o przygotowaniach do powstania.
Armia Ludowa miała wprawdzie w Warszawie komendę obwodu stołecznego (Obwód Armii Ludowej odpowiadał organizacyjnie okręgowi Armii Krajowej), a mianowicie:
- komendanta obwodu mjr Kowalskiego Bolesława („Ryszard Piasecki"),
- szefa sztabu kpt. inż. Edwarda Fanoty („Edward"),
- oraz sztab obwodu,
ale jej główne siły znajdowały się poza Warszawą:
Ze względów, bowiem politycznych i wojskowych punkt ciężkości organizacji przesunął się na Lubelszczyznę. Tam znalazło się kierownictwo, stanowiące bazę, na której tworzył się PKWN, tam też od początku lata 1944 r. kierowano siłę żywą, ponieważ rozpoczęły się zrzuty broni dla organizacji i można było formować na większą skalę oddziały partyzanckie.

Dokładne stany Armii Ludowej pod dowództwem mjr Kowalskiego, Polskiej Armii Ludowej pod dowództwem gen. Skokowskiego i Korpusu Bezpieczeństwa pod dowództwem płk „Doliwy" (Korzewnikianca) są znane dopiero z okresu powstania i to z raportów Armii Krajowej.

Według tych danych wynosiły one w stanie bojowym:
(przypis: dane według Biuletynu Informacyjnego AK nr 10/47, Londyn. Według danych udzielanych autorowi opracowania przez b. Komendę KB 15 VIII 1944 r. walczyło w powstaniu w oddziałach zwartych około 3000 żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa.)

Armia Ludowa - 270 żołnierzy
Polska Armia Ludowa - 120 żołnierzy
Korpus Bezpieczeństwa - 620 żołnierzy
Razem - 1 010 żołnierzy

Stan żywnościowy był dwukrotnie wyższy.

Wszystkie te organizacje zaskoczone wybuchem powstania mobilizowały się dopiero w pierwszych dniach walki, co stało się jedną z głównych przyczyn niskich stanów liczebnych.
Wielu bowiem członków tych organizacji została odciętych od swoich oddziałów macierzystych i dołączyło do najbliżej walczących jednostek powstańczych, choćby nawet ich oblicze polityczne było zupełnie inne.

Nie podporządkowane jednostki Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) liczyły 740 żołnierzy.

Ogólnie można by na tej podstawie ustalić stan bojowy powstańców na

około 25 000 żołnierzy,
====================

a więc dwukrotnie mniejszy od stanu ewidencyjnego okręgu warszawskiego AK.
Stan ten różni się stosunkowo niewiele od danych w Polskich Siłach Zbrojnych.

Według tego źródła na terenie samej Warszawy zmobilizowano w dniu 1 sierpnia
32 500 żołnierzy
i na terenie obwodu podmiejskiego 4 000,
razem w całym okręgu warszawskim 36 500 żołnierzy,

wliczając już w to oddział ppor. „Doliny" w Kampinosie.
Innymi słowy, według Polskich Sił Zbrojnych:

było zaewidencjonowanych w okręgu - 46 160 żołnierzy
oddział ppor. „Doliny" - około 1 000 „

Razem około 50 160 żołnierzy
---------------------------------------

zmobilizowano w dniu 1 sierpnia 36 500
zatem zabrakło 13 660 żołnierzy

Na tę ostatnią liczbę składa się:

w VI obwodzie 7 839 żołnierzy
w samej Warszawie 5 821 żołnierzy


Po niepowodzeniu natarcia o godzinie „W" stan walczących żołnierzy obniżył się do 29 000, a następnie wskutek napływu ochotników powiększał się stopniowo, osiągając najwyższy poziom:

- w Grupie Śródmieście - około 23 000 żołnierzy AK
(przypis: z czego 2 500 na Powiślu i około 7 600 w Śródmieściu Południe).
- w Grupie Warszawa-Północ 17 000
(przypis: z czego na Starym Mieście około 11 000,
na Żoliborzu około 3 000
i w Puszczy Kampinoskiej około 3 000 żołnierzy.)
- w Grupie Warszawa-Południe 6 000, z czego około 1000 żołnierzy w Lasach Chojnowskich)

Razem około 46 600 żołnierzy AK
inne organizacje około 1 000 „

Ogółem około 47 000 żołnierzy
-----------------------------------------

Ten stan trzeba przyjąć jako żywnościowy, natomiast stan bojowy był inny, przy czym różnica powstała przede wszystkim wskutek braku uzbrojenia dla zgłaszających się i wciąganych w stan ewidencyjny ochotników.

Ilość jednostek bojowych według szczegółowego zestawienia „sił polskich biorących udział w powstaniu warszawskim" umieszczanego w Polskich Siłach Zbrojnych, a opracowanego na podstawie różnych relacji, które należy uznać za miarodajne, wynosiła około 1 września:

137 kompanii, "
6 szwadronów,
106 plutonów.

Licząc po 150 żołnierzy w kompanii, 100 w szwadronie i 50 w plutonie, dochodzi się dna stanu bojowego około 28 000-29 000 żołnierzy, wliczając w to już jednostki innych organizacji.
Odliczając zaś z tego stanu zgrupowania w Lasach Chojnowskich i Kabackich (około 1 000 żołnierzy), które działały poza terenem objętym faktycznie powstaniem, dochodzi się na podstawie Polskich Sił Zbrojnych do stanu około 27 000-28 000 żołnierzy, co odbiega niewiele od wynikającego z innych obliczeń stanu około 25 000 żołnierzy.

Toteż ostatecznie, uwzględniając tę różnicę, można przyjąć, że stan bojowy powstańców warszawskich wynosił przeciętnie w ciągu całego powstania:

========================
od 25 000 do 28 000 żołnierzy.
========================


====================
Opracowano na podstawie:
Jerzy Kirchmayer, „Powstanie Warszawskie”
Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1969 rok




3. UDZIAŁ AL W POWSTAŃCZYCH WALKACH OBRONNYCH


W przeddzień wybuchu powstania siły liczebne AL w Warszawie, wliczając w to zarówno oddziały bojowe, jak i uzbrojone garnizony, wynosiły łącznie około 2 000 żołnierzy.

Siły te uległy jednakże - w wyniku zaskoczenia dowództwa AL i kierownictwa PPR wybuchem powstania - rozproszeniu i nie mogły być w pełni zmobilizowane do walki. Jednocześnie oddziały AL w podokręgach praskich, liczące łącznie około 600 żołnierzy (czwarta część całości sił AL w Warszawie), nie miały możliwości uczestniczenia w walkach powstańczych, gdyż powstanie na Pradze nie rozwinęło się.

Praktycznie, więc, dowództwo AL i kierownictwo PPR musiało odtwarzać siły AL w powstaniu warszawskim niemal od podstaw. Odtwarzanie to dokonywało się nie tylko w oparciu o stare kadry AL, PPR, RPPS i ZWM z okresu konspiracji, ale również w dużej mierze w oparciu o napływ ochotników.

W ramach AL walczyło w powstaniu warszawskim m. in.:
a) około 30 oficerów i żołnierzy radzieckich, byłych jeńców wojennych;
b) około 150 byłych żołnierzy AK, którzy na Woli i Starym Mieście przeszli do oddziałów AL;
c) około 20 żołnierzy Żydowskiej Organizacji Bojowej - byłych uczestników, powstania w gettcie warszawskim;
d) około 150 Żydów z Grecji, Jugosławii i innych krajów, uwolnionych przez oddziały AK z obozu na Gęsiej (wcieleni do służb pomocniczych AL);
e) wielu ochotników spośród młodzieży niezorganizowanej.

Szczególnie w ostatnim okresie powstania, kiedy to w. wyniku dużych zrzutów radzieckich oddziały AL otrzymały znaczne przydziały broni i amunicji, wzrosła wyraźnie liczebność oddziałów AL.
Przyczyna tego tkwiła zresztą również w pogłębiającym się kryzy¬sie politycznym powstania, co ujawniło się m. in, w odchodzeniu od AK i rządu emigracyjnego całych organizacji (Korpus Bezpieczeństwa, Rada Obrony Narodu i inne).


Stan sił AL w powstaniu warszawskim, w różnych okresach i w różnych ośrodkach walk powstańczych, przedstawiał się w przybliżeniu, jak następuje:

Wola
--------
1 i 2 kompania Batalionu „Czwartaków" – 150 żołnierzy
garnizonowe pododdziały III Podokręgu AL Wola – 200 żołnierzy
służby (sanitariat, zaopatrzenie, informacja, propaganda) – 150 żołnierzy
grupy AK, które w dn. 6. 8. 1944 przeszły z AK do AL -100 żołnierzy
Razem 600 żołnierzy


Stare Miasto
----------------
baon AL „Czwartaków" (bez 3 kompanii) - 200 żołnierzy
III baon AL - 200 żołnierzy
kompania Służby Bezpieczeństwa Sztabu Gł. AL - 100 żołnierzy
pluton sztabowy AL - 50 żołnierzy
służby (jak wyżej) - 300 żołnierzy
Razem – 850 żołnierzy


Żoliborz
-----------
baon AL „Czwartaków" (bez 1 kompanii, ale z nowo utworzonymi pododdziałami) - 200 żołnierzy
III baon AL (rozbudowany o nowe pododdziały) - 200 żołnierzy
kompania Służby Bezpieczeństwa Sztabu Gł. AL - 50 żołnierzy
nowo organizowany żoliborski baon AL „Kobra" - 100 żołnierzy
służby (jak wyżej) - 100 żołnierzy
grupy AL, które przeszły do Puszczy Kampinoskiej - 100 żołnierzy
Razem - 750 żołnierzy


Śródmieście wraz z Czerniakowem
-------------------------------------------
1 kompania baonu AL „Czwartaków" - 100 żołnierzy
kompania śródmiejska AL - 100 żołnierzy
sztab i służby (jak wyżej) - 200 żołnierzy
czerniakowska kompania AL Blaszanka", pluton „Starówka" wraz ze sztabem i służbami pomocniczymi - 150 żołnierzy
Razem – 550 żołnierzy


Jak wynika więc z powyższego, w końcowym okresie ,powstania, w dwóch ośrodkach walki (Śródmieście i Żoliborz), AL liczyła łącznie około 1300 żołnierzy w oddziałach walczących i służbach. Jeśli dodamy do tego około 500 poległych, rannych i zaginionych żołnierzy AL we wszystkich ośrodkach walki - to osiągniemy liczbę:
1 800 żołnierzy,
--------------------

stanowiącą ogólny przybliżony stan sił AL w powstaniu warszawskim.

W Śródmieściu powstało zjednoczenie demokratycznych organizacji wojskowych.
Stan liczbowy Połączonych Sił Zbrojnych AL, PAL i KB według danych dowództwa AK oraz według przybliżonych ustaleń własnych przedstawia się następująco:


Armia Ludowa:
------------------
Według danych dowództwa AK - 290;
Według danych dowództwa AL – 550;

Polska Armia Ludowa
---------------------------
Według danych dowództwa AK - 490;
Według danych dowództwa PAL – 593;

Korpus Bezpieczeństwa:
------------------------------
Według danych dowództwa AK - 801;
Według danych dowództwa KB – 3000;

Razem:
---------
Według danych dowództwa AK - 1581;
Według danych AL, PAL i KB – 4143.


Stany wg dowództwa AK pochodzą z wykazów żywionych Komendy Okręgu Warszawskiego AK na dzień 30.09.1944r. (umieszczano na nich tylko żołnierzy uzbrojonych).

Stany faktyczne PAL i KB ustalono bądź na podstawie dokumentów (Pismo Dowództwa PAL z 1.10.1944 r., 1. dz. 545 - AWIH) lub też. na podstawie opracowań (Hieronim Bajom „Udział KB w powstaniu warszawskim”, „Prawo i życie" 1956, nr 14-16).
Podane w tabeli dane nie uwzględniają sił AL na Żoliborzu oraz PAL na Mokotowie.

Po ich uwzględnieniu stan faktyczny Połączonych Sił zbrojnych AL, PAL i KB zwiększyły siłę do:

ponad 5 000 żołnierzy.
--------------------------

====================
Opracowano na podstawie:
Antoni Przygoński, „Udział PPR i AL w Powstaniu Warszawskim”
Zakład Historii Partii przy KC PZPR
Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1970 rok

dodał/a: Michał Pawlik